Chăn nuôi là một ngành trong sản xuất nông nghiệp giúp giải quyết công ăn việc làm cho người lao động, góp phần thúc đẩy nền kinh tế đất nước. Theo Swedish Centec Vietnam (2012), với tổng số trên 4 triệu hộ gia đình có chăn nuôi heo quy mô nhỏ, đã có khoảng 0,5 triệu hầm ủ biogas qui mô hộ gia đình với thể tích nhỏ hơn 10 m3. Tại các vùng ven đô thị và vùng nông thôn, công nghệ biogas đang góp phần xử lý chất thải chăn nuôi, giảm thiểu ô nhiễm môi trường, đồng thời tạo ra khí gas phục vụ nhu cầu sử dụng năng lượng và nguồn phân bón hữu cơ từ nước thải – bã thải của hầm biogas. Mặc dù đã được giới thiệu và áp dụng khá phổ biến ở nước ta từ thập kỷ ’80, công nghệ biogas còn tiềm ẩn nguycơ đối với sức khỏe của người sử dụng nếu tiếp xúc trực tiếp với luồng khí sinh ra, thậm chí gây tử vong. Hầu hếtsự cố chết người do hầm ủ biogas gây ra đều liên quan đến thiếu cẩn trọng khi nạo vét hầm ủ gây ngạt khí nhưtrường hợp 4 người tử vong ở xã Xuân Khuê, huyện Lý Nhân, Hà Nam năm 2006. Trước đó tại xã Trung Hà, huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng xảy ra vụ ngạt khí trong hầm biogas khiến 1 người chết và 2 người phải đi cấp cứu. Năm 2010 bất cẩn khi làm vệ sinh hầm ủ làm cho 2 nạn nhân tử vong tại chỗ, 2 người đi cấp cứu tại xã Đồng Thạnh, huyện Gò Công Tây, Tiền Giang. Năm 2011 tại xã Tân Bình, huyện Châu Thành, Đồng Tháp cũng xảy ravụ ngạt khí hầm biogas làm cho 3 người tử vong. Và gần đây nhất vào tháng 4/2016 tại xã Hưng Mỹ, huyện Cái Nước, Cà Mau xảy ra vụ rò rỉ khí gas từ túi ủ biogas làm cho 3 người tử vong, 5 người hàng xóm phải đi cấp cứu. Các thanh phần của khí sinh học (biogas) Biogas là một hỗn hợp khí thu được khi phân hủy chất hữu cơ trong điều kiện yếm khí, sản phẩm khí thu được chủyếu gồm khí mê-tan (chiếm 50 – 65%), khí các-bô-níc (từ 30 đến 45%) và các khí khác như hy-đrô sun-fua, ô-xy-gen… (từ 0 đến 5%). Như vậy tính chất gây độc của hỗn hợp khí này như thế nào, chúng ta thử tìm hiểu đặc tínhcủa các khí thành phần chính. Khí mê-tan (CH4) Mê-tan, công thức hóa học là CH4, là một hy-đrô-các-bon đơn giản nhất nằm trong dãy đồng đẳng ankan. Ở điềukiện tiêu chuẩn, CH4 là chất khí không màu, không vị. Nó hóa lỏng ở -162 °C, hóa rắn ở -183 °C và rất dễ cháy. Ở áp suất thường, 1 m3 CH4 có khối lượng 717 g. CH4 nguyên chất không mùi, nhưng khi được dùng trong công nghiệp nó thường được trộn với một lượng nhỏ cáchợp chất chứa lưu huỳnh có mùi mạnh như ê-tyl mê-cáp-tan để dễ phát hiện trong trường hợp bị rò rỉ. CH4 là mộtkhí gây hiệu ứng nhà kính, trung bình cứ 100 năm mỗi kg CH4 làm ấm Trái Đất gấp 25 lần so với 1 kg CO2. Nguy hiểm đối với sức khỏe là CH4 có thể gây bỏng nhiệt. Nó dễ cháy và có thể tác dụng với khôngkhí tạo ra sản phẩm dễ cháy nổ. CH4 hoạt động đối với các chất ô-xy hóa, ha-lô-gen và một vài hợpchất của ha-lô-gen. CH4 là một chất gây ngạt và có thể chiếm chỗ O2 (trong không khí) ở điều kiệnbình thường. Ngạt hơi có thể xảy ra nếu mật độ O2 hạ xuống dưới 18%. Điều này giải thích tại sao có rất nhiều trường hợp bị ngộ độc CH4 khi chui xuống các hầm, lò, cống, rãnh, giếng nước… Điển hình là trường hợp 3 công nhân tại Tây Ninh tử vong trong quá trình kiểm tra hầm xử lý nước thải (tháng9/2014); 6 người thương vong khi làm vệ sinh hầm bột giấy tại khu công nghiệp Phú Bài – Thừa ThiênHuế (tháng 4/2014). Khí các-bô-níc (CO2) Khí CO2 là một khí không màu, không mùi, không vị, khi hít thở phải ở nồng độ cao sẽ tạo ra vị chua trongmiệng và cảm giác nhói ở mũi và cổ họng. Các hiệu ứng này là do khí CO2 hòa tan trong màng nhầy và nước bọt, tạo ra dung dịch yếu của a-xít các-bô-níc. Khí CO2 còn được gọi là thán khí do tác dụng đuổi O2 trong môi trường, do đó CO2 gây nguy hiểm do nó gắnliền với rủi ro ngạt thở. Đây cũng là lý do các bình chữa lửa được nạp bọt CO2 để nhanh chóng dập tắt các đám cháy. Nồng độ CO2 trong không khí trong lành khoảng 0,04%, khi CO2 đạt nồng độ cao (~ 5% thể tích), nó bắt đầu độc hại đối với con người và các động vật. Khí hy-đrô sun-fua (H2S) Khí H2S là một hợp chất khí không màu sinh ra ở điều kiện nhiệt độ thường, có mùi trứng thối, nặng hơn khôngkhí; hóa lỏng ở -60oC, hóa rắn ở -86oC và tan trong nước. Khí H2S xuyên thấm tốt qua màng sinh học, ngăn chặn hô hấp tế bào và ảnh hưởng đến thần kinh trung ương(Holstege et al., 2006). Ở nồng độ thấp H2S gây triệu chứng kích thích da và nổi mẩn đỏ, nghẹt mũi, đau cổ họng, ngứa mắt và chảy nước mắt, viêm thành phế nang, xuất huyết phổi và ho ra máu. Ở nồng độ trung bình, H2S tấn công hệ hô hấp, người tiếp xúc có triệu chứng thở dốc, tim đập nhanh, mạch nhanh, nhức đầu, choángváng dẫn đến chóng mặt, nôn mửa, rối loạn, xây xẩm, cơ thể tím tái và hôn mê. Ở nồng độ cao, chỉ trong vàigiây người tiếp xúc tạm ngừng hô hấp, co giật, hôn mê dẫn đến tử vong do cơ thể ngừng hô hấp. Các dấu hiệu bệnh lý về da, cơ bắp, đường hô hấp thường không rõ ràng (VisualDx, 2013). Con người có thể chịu được H2S ở nồng độ thấp trong ngưỡng từ 0,0005 đến 0,3 ppm (Public Health Service, 2014). Ngộ độc khí H2S gây tử vong nhanh hoặc để lại di chứng thần kinh nếu không kịp thời đưa bệnh nhân rakhỏi vùng có khí độc, và hỗ trợ hô hấp nhanh chóng. Vấn đề quan trọng là những người tiếp xúc với khí H2S thường không nhận thức rõ được sự hiện diện của nó, dẫn đến khi hấp thụ một lượng lớn khí sẽ đột ngột gây tử vong. Một số trường hợp ngộ độc H2S do tai nạn nghề nghiệp hoặc do ô nhiễm môi trường đã được đề cập trong nghiên cứu của Doãn Uyên Vi (2010), và hầu hết nạn nhân đều bị tử vong trước khi kịp đưa đến bệnh viện chữa trị. Cơ chế gây độc của biogas và cách phòng tránh Cơ chế gây độc Như đã trình bày về độc tính của các khí thành phần trong hỗn hợp biogas, có thể tóm tắt quá trình gây độc của khíbiogas như sau: • Khi biogas bị rò rỉ, người dân có thể nhận biết qua khứu giác (mùi hôi từ khí H2S), qua thính giác (nghe tiếng xì),và qua thị giác (túi chứa khí xẹp xuống). Tuy nhiên do đã tiếp xúc hàng ngày với biogas nên người dân không nghĩ là nó độc hại và chủ quan tự tiến hành sửa chữa. • Trong khu vực bị ảnh hưởng bởi luồng khí gas, thành phần CH4 chiếm chỗ và đuổi O2 khỏi vùng hít thở khiếncho người tiếp xúc không còn đủ O2 để duy trì sự thở nữa và bắt đầu xuất hiện các triệu chứng gây độc. • Khi người tiếp xúc hít phải lượng CH4 đủ lớn sẽ gây ngạt và rơi vào trạng thái bất tỉnh. Bên cạnh đó, thành phần H2S nếu ở nồng độ cao thì chỉ sau vài giây người tiếp xúc sẽ tạm ngừng hô hấp, co giật, hôn mê dẫn đến tử vongnếu không kịp thời di chuyển ra nơi thoáng mát và hô hấp nhân tạo. Cách xử lý khi bị ngộ độc khí Mỗi loại khí có những tác động khác nhau lên cơ thể người. Nếu không được cấp cứu và điều trị kịp thời, khí độcsẽ gây thiếu máu lên não, tác động đến hệ thần kinh trung ương, gây rối loạn hệ hô hấp và dẫn đến tử vong. Do đó, khi phát hiện người bị ngộ độc khí, cần bình tĩnh và nhanh chóng thực hiện các bước sau đây: • Di chuyển nạn nhân ra khỏi khu vực nhiễm độc. Lưu ý, người cấp cứu nạn nhân phải chú ý đảm bảo an toàn chochính bản thân mình, tránh trường hợp bị trúng độc khí khi tham gia cứu nạn. • Nếu nạn nhân còn tỉnh, nên để nạn nhân nghỉ ngơi ở nơi thoáng khí. Tiến hành hô hấp nhân tạo nếu nạn nhân thởyếu hoặc có dấu hiệu ngừng thở. • Gọi cấp cứu, nhanh chóng chuyển nạn nhân đến cơ sở y tế gần nhất. • Không gọi điện, hút thuốc, mở các công tắc nguồn điện tại khu vực rò rỉ khí để tránh xảy ra cháy nổ. Cách thức phòng tránh Kinh nghiệm thực tiễn cho thấy hầu hết các vụ tai nạn thường xảy ra khi người dân làm vệ sinh hầm, do chưa hiểurõ về cơ chế gây độc của khí gas nên dễ bị tai nạn ngạt thở do khí độc. Khi hầm biogas có hiện tượng đóng váng khiến khí gas sinh ra ít, tốt nhất không nên tự vệ sinh hầm mà nên liên hệvới cán bộ kỹ thuật hay người được tập huấn chuyên môn về lắp đặt và vận hành hầm biogas hỗ trợ. Trường hợp muốn tự xử lý, trước đó phải mở nắp hầm ủ một thời gian để khí CH4 bay hết, sau đó dùng cây chọc phá váng, bơm nước vào để đẩy lớp váng ra. Trường hợp cần thiết xuống hầm ủ để nạo vét cặn, cần áp dụng các biện pháp thử xem dưới hầm còn khí độckhông. Tốt nhất là thắp một ngọn đèn cầy, thòng dây thả dần xuống sát mặt nước ở hầm ủ, nếu ngọn nến vẫn cháysáng bình thường là không khí trong hầm vẫn đủ O2 để thở. Trái lại, nếu ngọn nến chỉ cháy leo lét rồi tắt thì không nên xuống vì không khí dưới hầm thiếu O2 và có nhiều khí CO2 hoặc các khí độc khác. Cũng có thể nhốt một con gà hay một con chim vào trong lồng, buộc dây thả dần xuống gần sát mặt nước, nếu con vật bị chết ngạt là tronghầm còn nhiều khí CO2 hoặc các khí độc khác, tuyệt đối không xuống hầm được. Sau đó nên làm thông thoáng khí trong hầm trước khi xuống. Có thể bơm khí để tạo sự thông thoáng vào trao đổiO2 khí trời trước khi xuống giếng. Trước khi xuống hầm, cần có người ở trên miệng hầm theo dõi và hỗ trợ đưa lên khi có sự cố. Việc làm vệ sinh hầm ủ tốt nhất nên tiến hành vào buổi trưa tạo điều kiện cho luồng khí bốc bay và phát tán nhanh chóng. Trong quá trình sử dụng, có khả năng khí gas xì ra ngoài trong khu vực nhà bếp kín hẹp có thể gây ngạt hoặc tạo hỗn hợp nổ với không khí, vì vậy cần mở cửa nhà bếp thông thoáng trước khi dùng. […]
